Khái niệm HTML
HTML là chữ viết tắt của Hypertext Markup Language (tạm dịch là Ngôn ngữ đánh dấu siêu văn bản). Đây là một ngôn ngữ xây dựng cấu trúc và định dạng nội dung của các trang web hoặc ứng dụng, cho phép phân chia rõ ràng các đoạn văn, tiêu đề (headings), trích dẫn (blockquotes), và nhiều loại nội dung khác. Điều quan trọng cần nhấn mạnh là HTML không phải là một ngôn ngữ lập trình (HTML is not a programming language), mà là một ngôn ngữ đánh dấu.
Một tài liệu HTML được xây dựng từ các phần tử HTML (HTML Elements), được định nghĩa thông qua việc sử dụng các cặp thẻ (tags) và các thuộc tính (attributes). Các cặp thẻ này được bao bọc bởi dấu ngoặc nhọn (ví dụ: <html>) và thông thường sẽ được khai báo thành một cặp, bao gồm thẻ mở (opening tag) và thẻ đóng (closing tag). Chẳng hạn, để tạo một đoạn văn bản, chúng ta sẽ đặt nội dung văn bản vào giữa cặp thẻ mở <p> và thẻ đóng </p>, ví dụ: <p>Đây là cách bạn thêm đoạn văn trong HTML.</p>. Tuy nhiên, cũng có một số thẻ đặc biệt (special tags) lại không có thẻ đóng (do not have a closing tag), và dữ liệu liên quan đến chúng thường được khai báo trực tiếp trong các thuộc tính (attributes) của thẻ đó (ví dụ như thẻ <img> dùng để nhúng hình ảnh).
Cha đẻ của HTML chính là Sir Tim Berners-Lee, người cũng được biết đến là người đã khai sinh ra World Wide Web (WWW) và hiện là chủ tịch của World Wide Web Consortium (W3C) – tổ chức quốc tế có vai trò thiết lập các tiêu chuẩn mở trên môi trường Internet. Các thiết lập và cấu trúc của HTML được vận hành và phát triển liên tục bởi World Wide Web Consortium (W3C). Bạn có thể kiểm tra tình trạng mới nhất của ngôn ngữ này cũng như các khuyến nghị chính thức bất kỳ lúc nào trên trang web của W3C.
HTML hoạt động ra sao?
Khi bạn nhập một tên miền vào trình duyệt (như Chrome), một chuỗi các bước tinh vi diễn ra để đưa nội dung trang web đến màn hình của bạn:
Phân giải tên miền (DNS): Đầu tiên, trình duyệt của bạn sẽ không trực tiếp kết nối với tên miền. Thay vào đó, nó sẽ gửi yêu cầu đến hệ thống DNS (Domain Name System). Hệ thống này có nhiệm vụ quan trọng là chuyển đổi tên miền (ví dụ: google.com) thành một địa chỉ IP (ví dụ: 172.217.160.142). Hãy hình dung địa chỉ IP này như số nhà cụ thể của máy chủ chứa trang web trên “đường phố” internet.
Kết nối và yêu cầu từ máy chủ web: Với địa chỉ IP đã có, trình duyệt sẽ thiết lập kết nối đến máy chủ web tương ứng. Máy chủ web về cơ bản là một máy tính mạnh mẽ, luôn kết nối với internet và có trách nhiệm lưu trữ tất cả các tệp của trang web. Khi nhận được yêu cầu từ trình duyệt của bạn, máy chủ sẽ nhanh chóng gửi trả lại các thông tin cần thiết, đặc biệt là tài liệu HTML chính.
Trình duyệt xử lý và hiển thị tài liệu HTML: Tài liệu HTML thường có đuôi mở rộng là .html hoặc .htm và chứa các phần tử HTML – những “khối xây dựng” cốt lõi của trang web. Nhiệm vụ chính của trình duyệt là đọc và phân tích cú pháp (parse) các phần tử này. Trình duyệt sẽ hiểu ý nghĩa của từng thẻ (tag) bên trong HTML (ví dụ: thẻ <p> là một đoạn văn bản, <h1> là tiêu đề lớn, <img> là hình ảnh, v.v.). Từ đó, nó sẽ chuyển đổi nội dung được đánh dấu này thành dạng hiển thị mà chúng ta có thể đọc, xem hoặc nghe. Điều này cũng giúp các công cụ tìm kiếm (bot máy tính) dễ dàng hiểu được cấu trúc và nội dung của trang. Bạn có thể kiểm tra quá trình này trên bất kỳ trình duyệt nào như Google Chrome, Safari hay Mozilla Firefox. Trình duyệt đọc các tệp HTML và “xuất bản” nội dung lên màn hình của bạn, cho phép người dùng trực tiếp trải nghiệm trang web.
Cấu trúc đa dạng của một website: Thông thường, một website không chỉ đơn thuần là một tệp HTML duy nhất. Thay vào đó, nó là một tập hợp các trang HTML khác nhau được liên kết với nhau. Ví dụ, một website có thể bao gồm:
- Trang chủ (index.html)
- Trang sản phẩm (product.html)
- Trang blog (blog.html)
- Và nhiều trang khác nữa…
Sự đa dạng này không chỉ giúp tổ chức thông tin hiệu quả mà còn tạo nên một trải nghiệm người dùng phong phú và hấp dẫn, cung cấp thông tin chính xác và chuyên sâu hơn cho từng chủ đề.
Cấu trúc trang HTML
Cấu trúc cơ bản của một trang HTML được hiển thị bên dưới. Nó chứa các thành phần khối xây dựng thiết yếu (tức là khai báo doctype, HTML, phần đầu, tiêu đề và phần thân) mà tất cả các trang web được tạo ra.
<!DOCTYPE html>: Đây là một khai báo kiểu tài liệu (document type declaration), không phải là một thẻ HTML. Nó có vai trò thiết yếu trong việc thông báo cho trình duyệt web rằng tài liệu hiện tại tuân thủ cú pháp và quy tắc của HTML5, đảm bảo trang web được hiển thị đúng cách theo tiêu chuẩn mới nhất.
<html>: Được gọi là phần tử gốc (root element) của tài liệu HTML. Tất cả các phần tử HTML khác trong trang đều được lồng (nested) bên trong phần tử <html> này, tạo thành cấu trúc cơ bản của tài liệu.
<head>: Thẻ <head> chứa các thành phần “hậu trường” (backend) hoặc siêu dữ liệu (metadata) cho một trang web. Các thành phần bên trong <head> không được hiển thị trực tiếp trên giao diện người dùng của trang web. Các phần tử thông thường được đặt trong <head> bao gồm:
- <title>: Xác định tiêu đề của trang (page title), tiêu đề này sẽ hiển thị trên tab của trình duyệt hoặc trên thanh tiêu đề của cửa sổ trình duyệt.
- <meta>: Cung cấp các thông tin siêu dữ liệu (metadata) quan trọng về tài liệu HTML, chẳng hạn như bộ ký tự (charset) được sử dụng (<meta charset=”UTF-8″>), các cài đặt liên quan đến khả năng đáp ứng (viewport settings) cho thiết bị di động (<meta name=”viewport” content=”width=device-width, initial-scale=1.0″>), hoặc các từ khóa mô tả trang.
- <link>: Được sử dụng để liên kết (link) tài liệu HTML với các tài nguyên bên ngoài, phổ biến nhất là các bảng định kiểu CSS (stylesheets) để kiểm soát giao diện và bố cục của trang.
- <style>: Cho phép nhúng (embed) các quy tắc CSS nội bộ (internal CSS) trực tiếp vào tài liệu HTML, được áp dụng cho các phần tử cụ thể trong trang.
- <script>: Được dùng để nhúng (embed) mã JavaScript (JavaScript code) vào tài liệu HTML, cung cấp chức năng động và tương tác cho trang web.
<title>: Phần tử <title> có vai trò đặc biệt là xác định tiêu đề của trang web (website’s title), nội dung này sẽ hiển thị ở vị trí dễ thấy nhất trên trình duyệt khi người dùng truy cập trang, thường là trên thanh tiêu đề của cửa sổ hoặc trên tab của trình duyệt.
<h2>: Thẻ <h2> biểu thị một tiêu đề cấp hai (level-two heading). Trong HTML, các tiêu đề được phân cấp từ <h1> (quan trọng nhất) đến <h6> (ít quan trọng nhất), giúp tổ chức cấu trúc nội dung và cải thiện khả năng đọc.
<p>: Thẻ <p> được sử dụng để định dạng một đoạn văn bản (paragraph of text). Đây là một phần tử khối (block-level element) cơ bản để trình bày nội dung văn bản.
<body>: Thẻ <body> là nơi chứa tất cả nội dung hiển thị (all visible content) của trang web. Nói cách khác, nội dung bên trong thẻ <body> chính là những gì trình duyệt sẽ hiển thị (render) cho người dùng trên giao diện chính của trang web, bao gồm văn bản, hình ảnh, video, các liên kết, và mọi phần tử tương tác khác.
Quy trình tạo và hiển thị tài liệu HTML:
Để tạo một tài liệu HTML, người dùng có thể sử dụng bất kỳ trình soạn thảo văn bản (text editor) nào. Sau khi hoàn thành việc viết mã HTML, tệp văn bản cần được lưu (save) với phần mở rộng là .html hoặc .htm. Một khi đã được lưu dưới định dạng tài liệu HTML, tệp này có thể được mở (opened) trực tiếp trong bất kỳ trình duyệt web nào, và trình duyệt sẽ tự động phiên dịch mã HTML để hiển thị trang web tương ứng.
Lưu ý về Trình soạn thảo Văn bản: Các trình soạn thảo văn bản cơ bản và thường được tích hợp sẵn trong hệ điều hành bao gồm Notepad (trên Windows) và TextEdit (trên MacOS). Đối với các nhà phát triển và lập trình viên, có nhiều trình soạn thảo văn bản nâng cao (advanced text editors) cung cấp các tính năng hỗ trợ mạnh mẽ hơn như tô sáng cú pháp, tự động hoàn thành mã, và gỡ lỗi, ví dụ điển hình là Sublime Text và Visual Studio Code.
Các phần mềm để lập trình HTML
Mặc dù HTML không phải là một ngôn ngữ lập trình theo nghĩa truyền thống (nó là ngôn ngữ đánh dấu), nhưng để “lập trình” hay chính xác hơn là viết mã (code) HTML, bạn có thể sử dụng rất nhiều loại phần mềm khác nhau. Từ những trình soạn thảo văn bản đơn giản đến các môi trường phát triển tích hợp (IDE) mạnh mẽ.
Dưới đây là các loại phần mềm phổ biến để viết mã HTML, được phân loại từ đơn giản đến phức tạp hơn:
1. Trình soạn thảo văn bản đơn giản (Plain Text Editors)
Đây là cách cơ bản nhất để viết HTML. Chúng hoàn toàn không có tính năng hỗ trợ code nhưng đủ để bạn bắt đầu.
- Ưu điểm: Nhẹ, có sẵn trên hầu hết các hệ điều hành, dễ sử dụng.
- Nhược điểm: Không có tính năng hỗ trợ viết code (gợi ý mã, tô sáng cú pháp, kiểm tra lỗi).
- Ví dụ:
- Notepad (Windows): Đơn giản, cơ bản.
- TextEdit (macOS): Tương tự Notepad. Bạn cần đảm bảo lưu dưới định dạng văn bản thuần túy (.txt) rồi đổi đuôi thành .html.
- Gedit (Linux): Trình soạn thảo văn bản mặc định của GNOME.
2. Trình soạn thảo mã nguồn (Code Editors)
Đây là lựa chọn phổ biến nhất và được khuyến nghị cho hầu hết các lập trình viên web. Chúng cung cấp nhiều tính năng hỗ trợ giúp việc viết HTML (và các ngôn ngữ khác) dễ dàng và hiệu quả hơn.
- Ưu điểm: Tô sáng cú pháp (syntax highlighting), tự động hoàn thành mã (autocompletion), gợi ý mã (IntelliSense), hỗ trợ tiện ích mở rộng (extensions), tích hợp terminal, quản lý dự án.
- Nhược điểm: Cần cài đặt.
- Ví dụ nổi bật:
- Visual Studio Code (VS Code): Rất phổ biến và được ưa chuộng nhất hiện nay. Miễn phí, mã nguồn mở, đa nền tảng (Windows, macOS, Linux), cực kỳ mạnh mẽ với hệ sinh thái tiện ích mở rộng phong phú cho HTML, CSS, JavaScript và nhiều ngôn ngữ khác.
- Sublime Text: Nhanh, gọn nhẹ, có giao diện đẹp và nhiều tính năng mạnh mẽ. Có bản dùng thử miễn phí, sau đó yêu cầu mua giấy phép.
- Atom: Mã nguồn mở, miễn phí, có thể tùy chỉnh cao. Được phát triển bởi GitHub.
- Notepad++ (Windows): Nhẹ, nhanh, miễn phí, mạnh mẽ hơn Notepad rất nhiều với các tính năng như tô sáng cú pháp, tìm kiếm nâng cao.
- Brackets: Được Adobe phát triển, tập trung mạnh vào phát triển web front-end với các tính năng như Live Preview.
3. Môi trường phát triển tích hợp (Integrated Development Environments – IDEs)
IDEs cung cấp một môi trường phát triển toàn diện hơn nhiều so với trình soạn thảo mã nguồn, thường được dùng cho các dự án lớn và phức tạp. Đối với HTML thuần túy, chúng có thể hơi “quá mức”, nhưng nếu bạn làm việc với các framework phức tạp hơn hoặc backend, IDE sẽ rất hữu ích.
- Ưu điểm: Môi trường phát triển toàn diện, gỡ lỗi mạnh mẽ, tích hợp quản lý dự án, tích hợp công cụ xây dựng.
- Nhược điểm: Nặng hơn, tốn tài nguyên hơn, thời gian học ban đầu có thể lâu hơn.
- Ví dụ:
- WebStorm (JetBrains): Một trong những IDE tốt nhất cho phát triển web. Rất mạnh mẽ, thông minh, nhưng là phần mềm trả phí.
- Visual Studio (Microsoft): Phiên bản đầy đủ, mạnh mẽ hơn VS Code, thường được dùng cho các dự án .NET, C#, nhưng cũng hỗ trợ phát triển web rất tốt (có phiên bản Community miễn phí).
- Dreamweaver (Adobe): Từng rất phổ biến, cung cấp cả giao diện thiết kế trực quan (WYSIWYG) và chỉnh sửa mã nguồn. Tuy nhiên, xu hướng hiện nay là viết mã trực tiếp hơn là dùng công cụ kéo thả.
4. Trình soạn thảo WYSIWYG (What You See Is What You Get)
Các trình soạn thảo này cho phép bạn thiết kế trang web bằng cách kéo và thả các phần tử, mà không cần viết mã HTML trực tiếp. HTML sẽ được tạo ra tự động ở hậu trường.
- Ưu điểm: Dễ sử dụng cho người không biết code, tạo trang nhanh chóng.
- Nhược điểm: Mã HTML được tạo ra có thể không tối ưu, khó kiểm soát chi tiết, giới hạn khả năng tùy chỉnh.
- Ví dụ:
- WordPress (với các trình dựng trang như Elementor, Divi): Mặc dù WordPress là CMS, nhưng các plugin page builder của nó hoạt động như WYSIWYG.
- Wix, Squarespace: Các nền tảng xây dựng website dạng kéo thả.
- Microsoft Expression Web (đã ngừng phát triển): Một ví dụ cũ hơn.
Nếu bạn mới bắt đầu học HTML, Visual Studio Code (VS Code) là lựa chọn tuyệt vời. Nó miễn phí, mạnh mẽ, và có rất nhiều tài liệu hỗ trợ cũng như cộng đồng lớn. Nó sẽ giúp bạn làm quen với việc viết mã một cách chuyên nghiệp.
Lịch sử của ngôn ngữ HTML
Vào cuối năm 1991, phiên bản HTML đầu tiên do Tim Berners-Lee phát triển đã được công khai với tên HTML Tags. Phiên bản này có thiết kế vô cùng đơn giản, mô tả 18 phần tử. Tiếp đến vào năm 1995, IETF đã hoàn thành “HTML 2.0”. Sau đó phiên bản HTML 4.01 được công bố vào năm 1999. Đến năm 2000, các phiên bản HTML đã được các nhà phát triển thay thế bằng XHTML. Năm 2014, HTML được nâng cấp lên chuẩn HTML5 với sự cải tiến rõ rệt. Điều này được thể hiện trong việc đã có nhiều tag được thêm vào markup để giúp xác định rõ nội dung thuộc thể loại gì.
Các loại HTML hiện nay
Hiện nay, về cơ bản, chỉ có một tiêu chuẩn HTML duy nhất được sử dụng rộng rãi và được coi là tiêu chuẩn hiện đại cho phát triển web, đó là HTML Living Standard (thường được gọi đơn giản là HTML5).
Tuy nhiên, nếu xét về lịch sử phát triển và các phiên bản tiêu chuẩn hóa từng tồn tại, ta có thể chia ra như sau:
| Phiên bản | Năm phát hành chính thức | Đặc điểm chính |
| HTML 2.0 | 1995 | Phiên bản chính thức cuối cùng trước HTML5. Hỗ trợ CSS mạnh hơn, có 3 biến thể: Strict, Transitional và Frameset. |
| HTML 3.2 | 1997 | Phiên bản đầu tiên hỗ trợ đầy đủ cho bảng (tables) và giúp định vị phần tử trong bố cục. |
| HTML 4.01 | 1995 | Phiên bản chính thức cuối cùng trước HTML5. Hỗ trợ CSS mạnh hơn, có 3 biến thể: Strict, Transitional và Frameset. |
| XHTML | 2000 | XHTML đòi hỏi cú pháp phải rất sạch sẽ và chặt chẽ (ví dụ: tất cả các thẻ phải được đóng, tên thẻ và thuộc tính phải viết thường, thuộc tính phải có dấu ngoặc kép). |
| HTML5 | 2014 | Đây không còn là một phiên bản cố định mà là một tiêu chuẩn sống (Living Standard) được WHATWG (Web Hypertext Application Technology Working Group) liên tục cập nhật và phát triển. Điều này có nghĩa là nó luôn được bổ sung các tính năng mới mà không cần phải chờ đợi một phiên bản lớn như HTML6. |
Điểm khác nhau giữa HTML và HTML5
Sự khác biệt cơ bản giữa HTML (các phiên bản cũ như HTML 4.01) và HTML5 là HTML5 là một bản nâng cấp lớn được thiết kế để hỗ trợ tốt hơn cho các ứng dụng web hiện đại, đa phương tiện và di động.
| Đặc điểm | HTML (Phiên bản cũ) | HTML5 |
| Khai báo “DOCTYPE” | Dài và phức tạp (ví dụ: <!DOCTYPE HTML PUBLIC “-//W3C//DTD HTML 4.01 Transitional//EN” “http://www.w3.org/TR/html4/loose.dtd”>) | Rất đơn giản: <!DOCTYPE html> |
| Hỗ trợ Đa phương tiện | Không hỗ trợ sẵn Audio/Video. Cần dùng plugin bên thứ ba như Adobe Flash hoặc Silverlight. | Hỗ trợ gốc với các thẻ <audio> và <video>, không cần plugin. |
| Thẻ Cấu trúc (Semantic) | Chủ yếu dùng thẻ <div> với thuộc tính id hoặc class (<div id=”header”>, <div id=”footer”>). | Giới thiệu các thẻ ngữ nghĩa (Semantic tags) mới giúp định nghĩa rõ hơn cấu trúc trang: <header>, <footer>, <nav>, <section>, <article>, <aside>. |
| Hỗ trợ Đồ họa | Phải dùng công nghệ bên ngoài (Flash, VML). | Cung cấp nhiều tùy chọn lưu trữ lớn hơn: localStorage và sessionStorage (Web Storage), Application Cache (cho ứng dụng ngoại tuyến), và Web SQL Database (đã lỗi thời). |
| API Web | Hạn chế. | Giới thiệu nhiều API mới mạnh mẽ: Geolocation API (xác định vị trí người dùng), Web Workers (cho phép chạy JavaScript nền), Drag and Drop API, WebSockets (cho giao tiếp song công thời gian thực). |
| Xử lý Lỗi | Yêu cầu cú pháp nghiêm ngặt. Khó xử lý cú pháp không chính xác. | Có khả năng xử lý lỗi tốt hơn, linh hoạt hơn với cú pháp không chính xác. |
| Thuộc tính Form | Các loại input hạn chế. | Thêm nhiều loại input mới giúp xác thực dễ dàng hơn mà không cần JavaScript phức tạp: date, email, url, number, range, color, v.v. |
Mối liên hệ giữa HTML, CSS và JavaScript
HTML, CSS và JavaScript tạo thành bộ ba cốt lõi không thể thiếu của phát triển web. HTML chịu trách nhiệm cấu trúc và nội dung (bộ xương), CSS lo phần thiết kế và thẩm mỹ (ngoại hình), còn JavaScript thêm vào tương tác và logic hành vi, biến trang web thành một ứng dụng động hoàn chỉnh (não bộ).
Tổng kết
Với những ai muốn học ngôn ngữ lập trình HTML, CSS, Javascript hoặc tìm hiểu về chủ đề HTML là gì, bài viết này đã trình bày các thông tin từ cơ bản đến chi tiết nhất. Hi vọng rằng, thông qua chia sẻ này, bạn đọc đã có kiến thức sâu sắc hơn về HTML và có thể áp dụng linh hoạt hơn trong công việc của mình.
